W dn. 28-30 kwietnia 2016 r. w Domu Kultury Polskiej w Wilnie odbyła się międzynarodowa interdyscyplinarna konferencja naukowa Mniejszości narodowe – szansą, wyzwaniem czy zagrożeniem bezpieczeństwa narodowego?, którą zorganizowało Stowarzyszenie Naukowców Polaków Litwy wspólnie z Wileńską Filią Uniwersytetu w Białymstoku oraz Instytutem Bezpieczeństwa Narodowego Akademii Pomorskiej w Słupsku.
W konferencji udział wzięło ponad 80 osób, wygłoszono 49 referatów. Współprzewodniczący Komitetu organizacyjnego konferencji prof. dr Henryk Malewski (SNPL), prof. nadzw. dr hab. Jarosław Wołkonowski (UwB) oraz prof. nadzw. dr hab. Andrzej Urbanek (APS) powitali uczestników, gości honorowych, studentów i przedstawicieli mediów, a także przedstawili jej podstawowe założenia i cele. Otwierając konferencję prezes SNPL prof. dr Henryk Malewski zaznaczył, że Stowarzyszenie Naukowców Polaków Litwy dąży do poruszania tematów ważnych, aktualnych nie tylko dla mniejszości polskiej na Litwie, ale też zagadnień mających znaczenie dla społeczności w skali kraju, regionu oraz stosunków polsko-litewskich. Jednym z ważnych kierunków działalności Stowarzyszenia jest organizowanie konferencji naukowych, mających na celu poruszanie i analiza nabrzmiałych problemów społecznych. Rok wcześniej, w kwietniu 2014 r., wspólnie z Polskim Towarzystwem Myśli Politycznej zorganizowaliśmy konferencję naukową pt. Rodzinna Europa. Europejska myśl polityczna a wyzwania XXI wieku. Kiedy planowaliśmy konferencję, nie było jeszcze Majdanu w Kijowie ani działań wojennych na południowym wschodzie Ukrainy… Pojawienie się u granic Unii Europejskiej tak ostrego konfliktu, który faktycznie stał się wojną hybrydową, wzmocniło aktualność wytyczonych tematów konferencji. Wojna na Bliskim Wschodzie, zamachy terrorystyczne i niekontrolowane procesy migracyjne w ciągu ostatnich kilku lat stały się nowymi poważnymi zagrożeniami dla krajów UE. Wielu uczestników tegorocznej konferencji Mniejszości narodowe – szansą, wyzwaniem czy zagrożeniem bezpieczeństwa narodowego? pamięta tamte dyskusje i może dzisiaj z nie mniejszą obawą stawiać pytanie: „Co się dzieje ze współczesną Europą?”.
W listopadzie 2015 r., dzięki znaczącemu wsparciu Fundacji Pomoc Polakom na Wschodzie, zorganizowaliśmy i przeprowadziliśmy nietuzinkową międzynarodową konferencję naukową poświęconą prawom językowym mniejszości narodowych Pomiędzy integracją a wyłączeniem: prawa językowe mniejszości narodowych w Europie. Zorganizowanie tej konferencji było niewątpliwym sukcesem SNPL, ale jej konkluzje zostały ocenione jednoznacznie (o czym wspominali niektórzy litewscy publicyści), gdyż przy tej okazji przypomniano niektóre zaniechania oraz kontrowersyjne działania ze strony władz litewskich. Ale nadrzędnym celem nauki jest dążenie do ustalania prawdy, nie zważając na to, czy to się komuś w chwili obecnej podoba, czy nie. W krajach demokratycznych nauki społeczne, a zatem i stowarzyszenia naukowców, nie mogą kierować się konformizmem i stosowaniem się do poleceń władzy. Są one zobowiązane do podnoszenie i analizy tematów trudnych, opracowywania wyników badań według nowych koncepcji naukowych, propozycji i programów, które mogą zmniejszać nie tylko naszą niewiedzę, ale i indolencję. Wiemy, że problematyka mniejszości narodowych nie należy do łatwych tematów i nawet w tzw. starych demokracjach wywołuje ostre dyskusje. Postanowiliśmy, że warto na ten problem spojrzeć przez pryzmat problemów bezpieczeństwa narodowego, wykorzystując potencjał intelektualny nie tylko przedstawicieli nauk o bezpieczeństwie, ale też historyków, politologów, socjologów, psychologów, prawników itd. Takie interdyscyplinarne podejście jest bez wątpienia korzystne, pozwala bowiem analizować i oceniać to zagadnienie kompleksowo, burzyć pewne mity i stereotypy oraz dostrzegać istniejące w społeczeństwach nowe tendencje. Mamy nadzieję, że opracowane na podstawie referatów artykuły naukowe nie tylko zostaną wydane w dwóch wydawnictwach (Roczniku SNPL i monografii zbiorowej APS), ale też znajdą swego czytelnika. Wierzymy, że czytelnikami tych publikacji będą nie tylko nauczyciele akademiccy i studenci, ale i dziennikarze, politycy, działacze organizacji pozarządowych.
Doświadczenia historyczne pokazują, że mniejszości narodowe mogą być zarówno elementem wzbogacającym kulturę i rozwój cywilizacyjny kraju, jak też źródłem konfliktów, a nawet zagrożeń dla bezpieczeństwa narodowego. Naukowa analiza i zrozumienie pewnych procesów zachodzących na linii większość tytularna kraju a mniejszości narodowe mogą (i muszą) mieć wpływ na wypracowanie mądrej, zrównoważonej polityki państwa, która przyczyni się nie tylko do respektowania praw mniejszości narodowych, ale też zapewnienia bezpieczeństwa narodowego.
Obecni na konferencji Wicemarszałek Sejmu Republiki Litewskiej Jarosław Narkiewicz, Dyrektor Departamentu Mniejszości Narodowych przy Radzie Ministrów Republiki Litewskiej dr Vida Montvidaitė oraz Ambasador Nadzwyczajny i Pełnomocny RP w Republice Litewskiej Jarosław Czubińskiw swoich przemówieniach podkreślali aktualność i znaczenie poruszanych tematów, szczególnie w kontekście ochrony praw człowieka i praw wspólnot narodowych oraz wyrażali nadzieję, że ta konferencja w jakimś stopniu przyczyni się nie tylko do głębszego poznania istniejących problemów, ale i do ich realnego rozwiązywania (patrz, migawki z konferencji – http://zw.lt/wilno-wilenszczyzna/konferencja-o-mniejszosciach-narodowych-problemy-nabrzmiewaja-trzeba-rozwiazan/).
Na pierwszym posiedzeniu plenarnym wysłuchano sześciu referatów. Prof. zw. dr hab. Marceli Kosman (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) wygłosił konceptualny referat Między ksenofobią i ksenofilią. Stosunek do mniejszości etnicznych w dziejach Polski, w którym podkreślił, że ksenofobia i ksenofilia istniały zawsze, chociaż nasilenie tego zjawiska było różne w różnych okresach. Jednym z podstawowych czynników, który miał wpływ na taki stan rzeczy, był język, pozwalający dzielić ludzi na swoich i obcych. W referacie Czynnik etniczny w procesie koncentracji i rywalizacji politycznej w Europie Środkowej i Wschodniej prof. dr hab. Waldemar Paruch (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie) podkreślił znaczenie czynnika etnicznego w kształtowaniu się rzeczywistości politycznej w Europie Środkowej i Wschodniej. Ten aspekt wynikał z mozaikowego rozsiedlenia ludności, jej różnorodności etnicznej i religijnej odziedziczonej po średniowieczu, ukształtowania powierzchni, pogranicznego charakteru dla cywilizacji łacińsko-rzymskiej i grecko-bizantyjskiej. Istnienie dookoła tej części Europy imperiów miało ogromny wpływ na identyfikację polityczną czy etniczną społeczeństw w tej części Europy. Prof. dr hab. Alvydas Nikžentaitis (Instytut Historii Litwy, Wilno) w referacie Polska mniejszość narodowa na Litwie jako zagrożenie bezpieczeństwa narodowego? spróbował ocenić sytuację mniejszości polskiej na Litwie w kontekście bezpieczeństwa narodowego oraz postrzeganie jej przez Litwinów. Wśród poruszanych w wystąpieniu wątków szczególne miejsce przypadło historycznym i psychologicznym czynnikom, które mają duży wpływ na postrzeganie mniejszości polskiej na Litwie jako pewnego rodzaju zagrożenia. Równocześnie referent podkreślał, że władze Litwy nie potrafią rozwiązywać problemów tej mniejszości, co skutkuje jej większą konsolidacją. Zdaniem profesora Litwa nie ma efektywnej strategii integrującej mniejszość polską. Podkreślił także, że nie ma realnych podstaw do postrzegania mniejszości polskiej jako zagrożenia dla bezpieczeństwa narodowego. Prof. nadzw. dr hab. Leszek F. Korzeniowski (Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie) w wystąpieniu Bezpieczeństwo obywatelskie i bezpieczeństwo narodowe: pomiędzy Wschodem a Zachodem dokonał analizy podstawowych koncepcji dotyczących bezpieczeństwa oraz jego podmiotowości. Kto jest pomiotem bezpieczeństwa – państwo czy też osoba? Wystąpienie prof. dra hab. Zbigniewa Kurcza (Uniwersytet Wrocławski) Mniejszości narodowe w ruchu – jako subiekt i obiekt było oparte na historycznej analizie i procesie definiowania mniejszości narodowych. Z pozycji socjologa autor prześledził zmiany, jakie następowały w różnych okresach w poglądach większości na mniejszości narodowe. Dr Rimantas Miknys (Instytut Historii Litwy, Wilno) w referacie Józef Mackiewicz, Michał Römer a sprawa lituanizacji Wileńszczyzny w latach 1939-1940 przedstawił własną analizę dyskusji na temat kierunków i sposobów lituanizaowania Wileńszczyzny, którą prowadzili we wspomnianym okresie Józef Mackiewicz i Michał Römer.
W drugim dniu konferencji obrady odbywały się w dwóch salach (8 sekcji tematycznych):
– Mniejszości narodowe – czy historia magistra vitae est?
– Mniejszości narodowe we współczesnej doktrynie i historiografii;
– Status prawny mniejszości narodowych w kontekście bezpieczeństwa narodowego;
– Mniejszości narodowe w świadomości społecznej i polityce narodowej;
– Ruchy migracyjne jako źródło zagrożeń bezpieczeństwa;
– Mniejszości narodowe a kreowanie przestrzeni bezpieczeństwa;
– Wielokulturowość – szansą czy zagrożeniem dla współczesnego społeczeństwa obywatelskiego?
– Retoryka i symbolika narodowa w kontekście wielokulturowości (patrz program konferencji)
W czasie obrad wysłuchano ponad 40 referatów dotyczących różnych historycznych i współczesnych aspektów istnienia i postrzegania mniejszości narodowych zarówno w Polsce, jak i na Litwie oraz w krajach ościennych.Były też referaty bezpośrednio związane z problematyką bezpieczeństwa narodowego. Na konferencji zaprezentowano również kilka referatów dotyczących procesów migracyjnych.Praktycznie wszystkie referaty były interesujące i dotyczyły w większym czy mniejszym zakresie tematów aktualnych dla mniejszości narodowych. Wśród historycznych referatów ze szczególnym zainteresowaniem zostały wysłuchane wystąpienia prof. dra hab. Piotra Majera (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie) Mniejszości narodowe w II Rzeczpospolitej a bezpieczeństwo wewnętrzne państwa – spojrzenie syntetyczne idr hab. Joanny Januszewskiej-Jurkiewicz (Uniwersytet Śląski w Katowicach) Polacy na Litwie – Litwini w Polsce. Retorsje w polityce wobec mniejszości narodowych w okresie międzywojennym. O współczesnych standardach i problemach mniejszości polskiej w Czechach i na Białorusi mówili dr hab. Krzysztof Nowak (Uniwersytet Śląski w Katowicach) W cieniu historycznych sporów. Przemiany etniczne a problemy realizacji prawodawstwa mniejszościowego na pograniczu czesko-polskim” oraz prof. dr hab. Zdzisław Julian Winnicki (Uniwersytet Wrocławski) Polacy na Białorusi we współczesnej doktrynie i historiografii białoruskiej. Prof. dr hab. Michał M. Kosman (Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy) analizował sytuację mniejszości niemieckiej w Rosji.
Wygłoszono też szereg interesujących referatów poświęconych prawnym problemom mniejszości narodowych. Dr hab. Piotr Krzysztof Marszałek (Uniwersytet Wrocławski) w swoim referacie analizował zmiany, które zaszły w regulowaniu prawnym statusu mniejszości narodowych w Polsce, a dr hab. Artur Ławniczak (Uniwersytet Wrocławski) w referacie Majorytokracja a mniejszości narodowe w prawie politycznym – wątki wpływów sił politycznych na rozwiązania prawne problematyki mniejszości narodowych.
Problematyka mniejszości narodowych w świadomości społecznej, polityce narodowej była poruszana w całym szeregu referatów, w tym, w przemówieniach dr Agnieszki Iłendo-Milewskiej (Niepaństwowa Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Białymstoku) Jednych lubimy, drugich nienawidzimy: obraz mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce na granicy Unii Europejskiej, mgr Joanny Rachwał (Polski Uniwersytet na Obczyźnie, Londyn, Wielka Brytania) Mniejszości narodowe w Londynie – stan obecny badań i innych.
Problematyka mniejszości narodowych w kontekście zagrożeń i bezpieczeństwa narodowego oraz problematyka procesów migracyjnych były poruszone w przemówieniach prof. nadzw. dra hab. inż. Józefa Zawadzkiego (Wyższa Szkoła Bankowa w Gdańsku) Współczesne źródła masowej emigracji a implikacje dla bezpieczeństwa Unii Europejskiej, prof. nadzw. dra hab. Janusza Gierszewskiego (Akademia Pomorska w Słupsku) oraz mgr Józefa Pruchniaka (Wyższa Szkoła Administracji i Biznesu im. E. Kwiatkowskiego w Gdyni) Zagrożenia migracyjne w dziedzinie bezpieczeństwa społecznego państwa, dr Grażyny Kędzierskiej, (Niepaństwowa Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Białymstoku) oraz mgr. Roberta Łachacza (Warmińsko-Mazurski Oddział Straży Granicznej RP) „Polskie nastroje społeczne wobec zjawiska migracji”, prof. nadzw. dra hab. Zdzisława Zagórskiego (Uniwersytet Wrocławski) Enklawy etniczne i cywilizacyjne we współczesnym świecie, dra Tomasza Pączka (Akademia Pomorska w Słupsku) „Polityka władz PRL i III RP wobec mniejszości romskiej”.
Dostrzeżony też został problem wielokulturowości. O tym w swoich referatach mówili dr Michał Urbańczyk (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) Aksjologiczne fundamenty wspólnoty i jej bezpieczeństwa w Europie XXI wieku, prof. nadzw. dr hab. Józef Koredczuk (Uniwersytet Wrocławski) Poglądy Seweryna Wysłoucha na temat mniejszości narodowych i ich współczesne antecedencje, mgr Agata Blaszczyk-Sawyer (Polski Uniwersytet na Obczyźnie, Londyn, Wielka Brytania) Polska diaspora w społeczeństwie wielokulturowym. Analiza procesu osiedleńczego polskich uchodźców politycznych w Wielkiej Brytanii po II wojnie światowej i inni.
Musimy podkreślić, że wielu członków SNPL aktywnie uczestniczyło w konferencji, a dziewięciu z nich wygłosiło referaty:
dr hab. Henryka Ilgiewicz Rola Białoruskiego Towarzystwa Naukowego w formowaniu świadomości narodowej białoruskiej mniejszości narodowej w okresie międzywojennym,
doc. dr Irena Mikłaszewicz Niektóre aspekty sowieckiej polityki narodowościowej na Litwie w latach 1940, 1944 – 1990,
dr Elżbieta Kuzborska Ochrona mniejszości narodowych w państwach bałtyckich w kontekście wyzwań współczesnej Europy,
prof. dr hab. Romuald Brazis I szansą, i zagrożeniem bezpieczeństwa narodowego jest większość narodowa,
mgr Tomasz Bożerocki Patriotyzm Polaków na Litwie. Czyżby wybór między Polską a Litwą?,
doc. dr Halina Turkiewicz Proza Tadeusza Konwickiego. Dialog wielokulturowy,
dr Irena Fedorowicz „Filologia „kłopotliwej mniejszości”. Wczoraj i dzisiaj polonistyki na Uniwersytecie Wileńskim,
doc. dr Barbara Dwilewicz O języku polskiej mniejszości na Litwie polemicznie.
Trzeci dzień konferencji miał jedną sesję plenarną, na której zaprezentowano dwa podsumowujące referaty: prof. nadzw. dra hab. Jarosława Wołkonowskiego (SNPL i Wydział Ekonomiczno-Informatyczny w Wilnie UwB) Konwencja Ramowa o ochronie mniejszości narodowych – sukces czy porażka? Model i stan obecny relacji mniejszość narodowa a większość w państwach Europy, w którym prelegent skoncentrował się na aspektach tworzenia się etnosu, sytuacji mniejszości narodowych w krajach Europy oraz sytuacji mniejszości polskiej na Litwie w okresie międzywojennym i w czasach współczesnych ze szczególnym uwzględnieniem spraw szkolnictwa polskiego na Litwie; prof. nadzw. dra hab. Andrzeja Urbanka (Akademia Pomorska w Słupsku)„Mniejszości narodowe a kwestie bezpieczeństwa narodowego”, w którym z pozycji reprezentanta nauk o bezpieczeństwie zostały poruszone podstawowe problemy dotyczące bezpieczeństwa narodowego oraz jego postrzegania. Autor zwrócił uwagę na istniejące luki, a nawet patologie w świadomości społecznej dotyczące postrzegania mniejszości narodowych.
Bezpośrednio po zakończeniu obrad uczestnicy konferencji Mniejszości narodowe – szansą, wyzwaniem czy zagrożeniem bezpieczeństwa narodowego? zostali zaproszeni na sympozjum naukowe powiązane z obchodami 1050. rocznicy Chrztu Polski „Panno Święta co Jasnej bronisz Częstochowy i w Ostrej świecisz Bramie“. Nie wszyscy uczestnicy konferencji skorzystali z możliwości wysłuchania kilku interesujących referatów, gdyż w tym samym czasie ulicami Wilna przeszedł wielotysięczny biało-czerwony Marsz Solidarności. W ten sposób mieszkający na Litwie Polacy uczcili Dzień Polonii i Polaków za Granicą oraz 1050. rocznicę chrztu Polski i 225. rocznicę Konstytucji 3 Maja.
Uwieńczeniem tego dnia w Wilnie był koncert w kościele p.w. Św. Ducha w którym zostało zaprezentowane oratorium Jana Kantego Pawluśkiewicza i Leszka Aleksandra Moczulskiego Nieszpory Ludźmierskie z udziałem chóru, orkiestry i znanych solistów (Hanny Banaszak, Beaty Rybotyckiej, Jacka Wójcickiego, Zbigniewa Wodeckiego i in.).
Prezes SNPL
prof. dr Henryk Malewski